ناڕه‌زایی و گازه‌نده‌ی خه‌ڵك له ئه‌دای حكومه‌ت، نه‌گه‌یشته قۆناغی بزوتنه‌وه‌یه‌كی جه‌ماوه‌ری
سازدانی: هاوڵاتی 20. ئه‌یلول 2011
زاهیر باهیر له‌م چاوپێكه‌وتنه‌دا ئاماژه به‌وه‌ده‌كات ئه‌و پێشكه‌وتنه ئابورییه كه‌مه‌ی هه‌رێمی كوردستان شتێكی كه‌می له‌ژیانی خه‌ڵك گۆڕیوه‌‌و له‌هه‌مانكاتدا فشارێكی زۆری خستووه‌ته سه‌ر خه‌ڵك. پێشیوایه هه‌رچه‌نده له‌سه‌رانسه‌ری كوردستاندا ناڕه‌زایی و گازه‌نده‌ی خه‌ڵكی له ئه‌دای حكومه‌ت هه‌بوو، به‌ڵام ئه‌و ناڕه‌زاییه نه‌یتوانی بگاته قۆناغی بزووتنه‌وه‌یه‌كی جه‌ماوه‌ری كه له هه‌قه‌تدا ده‌ربڕی خواست و پێداویستییه ڕۆژانه‌ییه‌كانی خه‌ڵكی خۆیان بێت.
هاوڵاتی: ھەندێك لە چاودێرانی بیانی لایان وایە بەراورد بە ناوچەكانی تری عێراق ، ھەرێمی كوردستان گەلێك پێشكەوتنی ئابووری بەخۆوە بینیوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بزووتنەوەیەكی نارازی و گازندەیەكی زۆر لە ئەدای حكومەت و كاربەدەستانی ھەرێم ھەیە، بەتایبەتی لە بواری خزمەتگوزاری و ناعەدالەتییەوە، ئێوە لەو بارەوە راتان چییە؟
زاهیر باهیر: لە ڕاستیدا وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە گرانە، چونكە ئامارێكی ئاوامان لەبەردەمدا نییە، تاكو بتوانین ئەو بەراووردە بكەین. سەرەڕای ئەوانەش سەبارەت بە پێشكەوتن ڕوانگەی جیاجیا هەن، بە پێشكەوتنی ئابووریشەوە.
بەهەرحاڵ ئەوەندی من بزانم و لەم ماوە كەمەدا لێی تێگەییشتووم، تەنیا بزووتنەوەی ئاوادانكردنەوە دەبینم، كە ئەویش دروستكردنی هوتێل و دوكانی گەورە و سوپەرماركێتی قەبە و باڵاخانەی گەورە و بەرزە، كە زۆربەیان شوقەی نیشتەجێین. ئەمەش بەگشتی كۆمەڵگەی كردووە بەكاربەر (بەكارهێنەر) لەبری بەرهەمهێنەر.
بەڕای من ئەم هەوڵانە نیشانەی پێشكەوتنی ئابووری نین، كە باس لە پێشكەوتنی ئابووری دەكەین، واتە بە پیشەسازییكردنی وڵات و بەگەڕخستنی خەڵكانێكی زۆر لەو بوارەدا لەگەڵ برەوپێدانی بواری كشتوكاڵ. بەداخەوە ئەوەی كە دەیبینین تەنیا چەند كارگە و كارخانەیەكن، كە زۆربەیان كارخانەی بچووكی دروستكردنی بلۆك و خشت و كاشی و لەقتونانن (موعەلەبات).
ئەو بزووتنەوە ناڕازییەی كە لەم دواییەدا شێوەیەكی فەرمی بەخۆیەوە گرت، گەر مەبەسستان ئەوە بێت، یەكەم، هیچ پەیوەندییەكی بەوەوە نەبوو ، كە ئایا كوردستان پێسكەوتنێكی ئابووری بەخۆیەوە دیوە یا نە. بزووتنەوەیەك نەبوو، كە لەلایەن كرێكاران و فەرمانبەرانەوە ناڕەزایی خۆیان سەبارەت بە هەلومەرجی كاركردن بە هەموو شێوەكانییەوە دەربڕن، یا دژی بەرزكردنەوەی نرخی شتومەك و سەرجەمی پێداویستییەكانی ڕۆژانەی ژیان بن، یا سەبارەت بە كێشەی خانووبەرە و گەلێك لە كێشە كۆمەڵایەتییەكانی تر، كە ڕاستەوخو پەیوەندی بە ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیانەوە هەیە. بەڵكو بزووتنەوەیەكی سیاسی بوو و لە پێناو بەدەستهێنانی داخوازی سیاسیدا بوو، گەرچی ئەم بزووتنەوەیە لە سەرەتایدا واتە پێش ئیحتیواكردنی لەلایەن لایەنە سیاسیەكانەوە، بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی یا بزووتنەوەی خەڵكیی بوو. دووهەمیش هەر وڵاتێك كە لە ڕووی ئابووریەوە پێشكەوتوو بێت یا پێشكەوتووە، واتای ئەوە نییە، كە عەدالەتی كۆمەڵایەتی تێدا بەرقەرار دەبێت یا بەلایەنیكەمەوە ئەو كێشەیە كاڵ دەبێتەوە. بەڵكو بەپێجەوانەوە هەتا وڵات لە ڕووی ئابوورییەوە بەرەو پێشتر بڕوات، ناعەدالەتی كۆمەڵایەتی زیاتر دەبێت، چونكە جیاوازییە چینایەتییەكە لە هەموو بوارەكانی ژیاندا زیاتر دەبێت، واتە كەڵەكەبوونی زیاتری سامان و سەرمایەی زیاتر لە دەستی كۆمەڵە خەڵكێكی زۆر كەم و كۆمەڵێك كۆمپانیای گەورەوە، كە ئەمانەش وەكو هەمووان دەزانین لەسەر حسابی زۆربەی زۆری خەڵكی وڵاتەكەیە. كەواتە گەر ڕاشتان وابێت، ئەوا ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە، كە ئەو پێشكەوتنە ئابوورییە لە بەرژەوندی كێیە؟ بەڕای من ئەو پێشكەوتنە ئابوورییە شتێكی زۆر كەمی لە باری ژیانی خەڵك گۆڕیوە، لە هەمان كاتیشدا فشارێكی زۆر زۆری خستۆتە سەر خەڵك، كە پێشتر نەبوو، بۆ نموونە كەم كەس هەیە، گەر لە پاڵ ئیشی یەكەمیدا ئیشی دووهەم نەكات، یا مووچەیەكی تری نەبێت، ناتوانێت بژی و باری ژیانی زۆر گران دەبێت. من لێرەدا لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا هەر ئەوەندە دەڵێم، چونكە لە پرسیارەكانی دواتردا ڕوونكردنەوەی زیاتری بەدوادا دێت.
هاوڵاتی: بەرای ئێوە بزووتنەوە جەماوەرییەكانی كوردستان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە بەراورد بە بزووتنەوەی جەماوەری و رێكخراوەی مەندنی لە جیھاندا لەچ ئاستێكدا قەراریان گرتووە؟
زاهیر باهیر: پێشەكی دەبێت ئەوە ڕاست بكەمەوە، كە گەر مەبەستتان ئەو بزووتنەوەیە بێت، كە تێیدا خەڵك ڕژایە سەر شەقامەكان و لەگەڵ دەسەڵاتدا دواتر چنگاوشی یەكتر بوون، بزووتنەوەیەكی جەماوەری كوردستان نەبوو، چونكە ئەو بزووتنەوەیە، بەهەر هۆیەك بوو، لە چوارچێوەی سلێمانی و شارۆچكەكانی سلێمانی دەرنەچوو، كە لەكاتێكدا زۆربەی زۆری خەڵكی كوردستان لە شارەكانی هەولێرو دهۆك و كەركوك و شارۆچكەكانی سەر بەو شارانە نیشتەجێن.
ئەوە ڕاستە، كە لە سەرانسەری كوردستاندا ناڕەزایی و گازەندەی خەڵكی لە ئەدای حكومەت هەبوو، بەڵام ئەو ناڕەزاییە نەیتوانی بگاتە قۆناغی بزووتنەوەیەكی جەماوەری كە لە هەقەتدا دەربڕی خواست و پێداویستییە ڕۆژانەییەكانی خەڵكی خۆیان بێت. ڕاستە لە سلێمانی ناڕەزاییەكان قۆناغی گلەیی و بناشتی بەجێهێشت، بەڵام هەر زوو قۆسترایەوە و بۆ نێو كێشمانكێشی سیاسی نێوان لایەنەکان (دەسەڵات و دەسەڵاتخوازان) پەلكێش كرا .
لە وەڵامی بەشەكەی تری پرسیارەكەتاندا، دڵنیاتان دەكەمەوە، كە جیاوازییەكی گەلێك گەورە لە نێوانی ئەم بزووتنەوەی ئێرە و جیهانی سەردەمدا هەیە. هەرچی بزووتنەوەكەی ئێرە بوو –ئەوەی كە بینرا-، زیاتر بزووتنەوەیەكی سیاسی بوو، گەرچی پرسی گەندەڵی و ناعەدالەتی كۆمەڵایەتیشی تێوە ئاڵابوو، چونكە هەتا ئەگەر نەك هەر لە سلێمانیشدا، بەڵكو لە سەرانسەری عێراقیشدا، سەركەوتنی بەدەست بهێنایە، نەكێشە كۆمەڵایەتییەكانی لابەلا دەكردەوە و نە ناعەدالەتی كۆمەڵایەتیشی بنەبڕ دەكرد. چونكە لە هەموو حاڵەتێكدا كۆتایی بە گۆڕینی دەموچاوەكان و دەستی دەستیپێكردنی دەسەڵات دەهات.
هەرچیش بزووتنەوە جەماوەرییەكانی جیهانییەکانن، بە تایبەت لە ئەورپادا، بزووتنەوەی خەڵكە و كێشە سیاسیەكان بەو مەفهومەی كە بیەوێت دەسەڵات بگرێتە دەست، بەهیچ شێوەیەك ڕێڕەوی ئەو بزووتنەوانە نەبووە و نییە. هەموو داخوازییەكانیان لە خواست و پێداویستییەكانی ڕۆژانەیاندا ڕەنگ دەدەنەوە.
بزووتنەوەی خەڵكی لەوێ زۆر دەمێكە تەجاوازی سیاسەت و كێشەی سیاسی كردووە، زۆر دەمێكە ئەوە دەرك كراوە، كە حیزبە سیاسییەكان لە ڕاستیانەوە بۆ چەپیان و بۆ سۆشیالیست و كۆمونیستەكانیان، ململانێی سەرەكی نێوانیان سیاسیانەیە و لەپێناو دەسەڵات گرتنەدەستدایە، نەك بۆ چەسپاندنی عەدالەتی كۆمەڵایەتی و لەناوبردنی جیاوازییە ئابووری و ئەرکیی و مافییەکانی نێوان چینەكان و کەسەکان.
تازەترین بزووتنەوەی ئەم ڕۆژانە، بزووتنەوەی خەڵكە بە موسولمان جولەکە و مەسیحییەوە، بە ئاییندار و بێئایینەوە لە ئیسرائیلدا بزووتنەوەیەك كە ئەوە ماوەی هەشت هەفتەیە بەردەوامە و لە چەند ڕۆژێكدا زیاتر لە ٣٠٠ هەزار خەڵك لە سەر شەقامەكان بوون، كە دواجاریان ڕۆژی شەممە 03.09.11 بوو، گۆڕەپان و شوێنە گشتیەكانیان بە هەڵدانی چادرو دەواری بچووك داگیر كردبوو. داخوازییەكانیان زۆر بوون، بەڵام هەرە سەرەكیەكانیان پێنج داخوازی بوون: كێشەی خانووبەرە، ناعەدالەتی كۆمەڵایەتی، پرسی بەرزبوونەوەی نرخی شتومەك بەتایبەت سوتەمەنی؛ بەنزین و گاز و كارەبا و گازوایل، بەخۆڕاییكردنی خوێندن و لەگەڵ كێشەی دایەنگە و بەتەنگەوەهاتنی ساواكانیان. لەوێ باسی دەسەڵاتگرتنەدەست و گۆڕانكاری لە دەسەڵاتدا نەبوو، چونكە خەڵكی لەوێ دەزانن، کە لە گەمەی سیاسیانەی نێوانی چەپ و ڕاستدا، ئەو كێشانە گەر خراپتر نەبن، ئەوە هەر وەكو خۆی دەمێننەوە.
خەسڵەتی سەرەكی ئەم جۆرە بزووتنەوانە، كێشانی هێڵێكی جیاكەرەوەیە لە نێوان بزووتنەوەی حیزبیانە و بزووتنەوە جەماوەریەكەدا، هەر لە پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكەیەوە تا داخوازییەكانی، هەروەها لە گرتنەبەری ڕێگەی جیاجیا لە بەدەستهێنانی داخوازییەكانیشیدا.
سەبارەت بە ڕێكخراوە مەدەنییەكانیش، بەكورتی دەڵێم ئەوەی كە پێی دەگوترێت ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كە بە ئینگلیزی پێی دەڵێن None Government Organisation ، كورتكراوەكەی NGO . ئەمانە زۆر لە ڕێكخراوە جەماوەری و كۆمەڵایەتییە سەربەخۆکان جیاوازن و جۆرێكی دیكەن لە ڕێكخراوەی كارتۆنی، بەڵام وەك پرۆژەی دەوڵەت و دەسەڵاتی هەرێمی نا، بەڵكو وەك پرۆژەی ناوەندە جیهانییەكان، بە مەبەستی دەستەمۆكردنی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە سەربەخۆیییەكان، كە وەك كاردانەوە بەرامبەر كاركرد و نەهامەتییەكانی بازاڕی ئازاد و دەسەڵاتە پارێزەرەكانی، سەر هەڵدەدەن. ڕێكخراوە بەناو مەدەنییەكان لە هەر كوێیەك بن یەك ئامانجیان هەیە، زەمینەسازی بۆ كۆنترۆڵی بزووتنەوە ناڕەزاییەكان لەلایەن دەسەڵات و ئۆپۆزسێونە فەرمییەكانەوە، دەكەن. ئەم شتە لە ئەمەریكاوە تا كوردستان هەر یەك شتە و یەك ئامانج لە پشتییەوە خۆی مەلاس داوە.
هاوڵاتی: چۆن دەروانییتە پەروەردەی دەرونی لاوان و سیستەمی خوێندن و پەروەردەی خێزانی، ئایا لاتان وایە لەبەراورد بە رابردوو گۆرانكاریەكی گەورە ھاتۆتە ئاراوە؟ ئەگەر نەھاتۆتە ئاراوە كێ لەوە بەرپرسیارە؟
زاهیر باهیر: پەروەردەی دەروونی لاوان قۆناخێكی جیا نییە لە قۆناخی پەروەردەكردنی منداڵێتی لە ناو خێزاندا، كە ساوایە و دواتریش كە پێ دەنێتە قۆناخی پەروەردەكرنەوە، لە قوتابخانە و پەیمانگە و زانكۆكاندا، پەروەردەی دەروونیی لە سایەی سیستەمە فێرکاریی و پەروەردەییەکەدا دەبێت. بە واتایەکی تر بازنەی زنجیرەیەكی لەیەك نەبچڕاون و بناغەكەشی پەروەردەكردنی ناو خێزانە.
لە ڕاستیدا دروستبوونی قەیرانی دەروونی لە تەمەنی لاوێتیدا و تێشكانی لاوان ، لای من شتێكی سەرسوڕهێنەر نییە، چونكە پەروەردە لە قۆناخی یەكەمیدا كە پەروەردەی ناو خێزانە، لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بەشێوەیەكی نادروست كاری لەسەر دەكرێت، هەتا لە كۆمەڵگەیەكی هەرە مەدەنیشدا، ئەو كۆمەڵگەیە خێزانێكی نموونەیی پێشكەش بە كۆمەڵگە نەكردووە، بگرە كۆمەڵگەی مەدەنی خێزان هەڵدەوەشێنێتەوە.
پێویست ناكات من ڕیزبەندی شتە خراپەكانی پەروەردەی ناوخێزان بكەم، بەڵام زۆر بەگرنگی دەزانم، كە تەنیا ئیشارەت بە دووان لەوانە بدەم. یەكەمیان: تەماشاكردنی منداڵ وەكو منداڵێك، كە دەبێت هەمووشتێكی فێر بكرێت و بەپێی عەقڵی گەورە بڕوات و پەروەردە بێت، منداڵ بكرێتە پاشكۆی گەورە و بەوەوە وابەستە بێت، بە وشەیەكی تر منداڵ كە خۆی موبادیرە، ئێمە هەر زۆر بەزوویی هەوڵدەدەین، ئەو موبادەرەیەی لێ بسێنینەوە و دەستەمۆی بكەین و بە عەقڵی خۆمان و بە پێی خواستی خۆمان كۆنترۆڵی بكەین، لە هەموو داهێنانەكانی خودی خۆی دایماڵین، واتە هەر لە سەرەتاوە دەبینە ڕێگر لەبەردەم گەشە تەبیعییەكەیدا. ئەمەش واتە بوارێكی كەم بۆ منداڵەكە دەهێڵینەوە، تاكو گەشەی فیكری بە سروشتی بكات.
دووهەمیان: مۆرككردنی یاخوود لە قاڵبدانی منداڵە، كە بە ئینگلیزی پێی دەڵێنLabel . لە كۆمەڵگەی ئێمەدا و لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی تریشدا ئەو لەقاڵبدانە، ئەو مۆركدانە لە منداڵ، هەیە ، بۆ نمونە دەڵێین منداڵە موسڵمانەكە، جووەكە، مەسیحیەكە ، منداڵە كوردەكە، عەرەبەكە.. هتد. ئەمە لە خۆیدا هەڵەی. چونكە منداڵ منداڵە و ئایینی نییە، ڕەنگ، ڕەگەز یا نەتەوەی نییە، بەڵكو ئێمە بۆیان دروست دەكەین یا دەیاندەینێ و ڕیگەیان پێنادەین، تاكو خۆیان گەیشتنە تەمەنی ڕوژدێنی، بەخۆیان هەڵیبژێرن. دەتوانین بڵیین منداڵی خێزانە موسڵمانەكە، جووەكە یا مەسیحیەكە، خێزانە كوردەكە. لەمەش خراپتر ئێمە هەر لە سەرەتاوە لە قاڵبی سیاسیشیان دەدەین، دەمانەوێت خۆمان چی بین منداڵەكانیشمان هەمان شت بن، جا ئیتر یەكێتی بین، پارتی بین، كۆمونیست بین یا ئیسلامی بین. بەمەش هەر لە سەرەتاوە سروشتی دڵپاكیی منداڵییان لێ دەسێنینەوە و هەر لەو ساتەوە ڕق و كینەو تۆوی دووژمنایەتیان تێدا دەچێنین.
جا كە ئەمە هەر لە سەرەتاوە پەروەردەكردنەكەمان بێت, چۆن دەتوانرێت منداڵیك بە عەقڵیكی سەلیمەوە ئامادە بكرێت بۆ قۆناخی داهاتووی؟ ئەمەی كە ئێمە دەیكەین، داخستنی مێشكی منداڵەكانمانە، عەرز كردنیانە بۆ دانانی كاریگەری هەموو شتە خراپەكانی كۆمەڵگە و دەوروبەرەكەی. لە چەند وشەیەكدا واتە شت سەپاندن بەسەریاندا و نەهێڵانەوەی ئیختیار بۆیان.
پەروەردەی ڕاستی ئەوەیە، كە تۆ هەموو زانیارییەكان بخەیتە بەردەم منداڵەكە و وازی لێ بێنیت ، كە خۆی بەبیركردنەوەی خۆی بگاتە سەرئەنجامێك یا بڕیارێك.
سەبارەت بە پەروەردەو سیستەمی خوێندن و پەروەردەی لاوان. گەرچی ئێمە لە بانگێشەی ئیعلامی و كاروباری كۆمەڵایەتی و ئیدارەی قوتابخانەكان و زانكۆكاندا، ئاوا نیشاندەدەین كە ئێمە لە قۆناخی پەروەردەی سەردەمی بەعسمان تێپەڕاندوە، بەلام گەر بە وردی تەماشا بكەیت، هەمان شێوازی سەردەمی بەعس بەڕێدەكەین، ئەمەش، گەرچی گۆڕانكارییەكی كەمیش لە مەنهەجی ئەو سەردەمەدا كرابێت، بەڵام شێوازی هەڕەمی و ڕێكخستنی ریزەكانی پەروەردەو فێركردن، ئیدارەدانی قوتابخانەكان، ڕۆڵی دەسەڵات و پارتەكان، كاریگەری خۆیان بەتەواوی لەسەر پەیڕەو و پڕۆگرامی خوێندنیش داناوە.
بۆ ئەوەی درێژەی پێنەدەم، دەتوانم لە چەند دێڕێكدا كرۆكی بۆچوونم سەبارەت بە پەروەردەی دەروونی لاوان بخەمە ڕوو. پەروەردەی دەروونی لاوان، ناتوانێت شتێك و دیاردەیەكی جیا لە پرسە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە بێت. چونكە پەیوەندی دەروونی لاوان،پەیوەندی بە سیستەمی خوێندنەوە هەیە، لە ئێستا و لە كۆنیشدا لە وڵاتانی خۆراواش سیستەمێكی هەڕەمییە وەك بەشێك لە سیستەمە سیاسییە هەڕەمیەكان. بۆیە قسەكردن و بیركردنەوە لە گۆڕینی ئەو سیستەمە ناتوانێت، لە دەرەوەی قسەكردن لە گشتێتی سیستەمە سیاسی و ئابووریەكە بێت، هەروەها هەر گۆڕانێك لەو بوارەدا پێویستی بە بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی سەربەخۆی لاوان و هاوپشتی دایكان و باوكان هەیە. بەواتایەكی تر بەبێ ڕەخنە لە پێكهاتەی هەرەمیی شتەكان، قسەكردن لە گۆڕانی خواستراوی لاوان ئەستەمە و هەر هەوڵێكی وا، دەچێتە خانەی پاگەندە ڕواڵەتییەكانی ڕێكخراوە مەدەنییەكان.
دەبێت ئەوەش بڵێین، كە پەروەردەی لاوان هەر هەمان پەروەردەی دەروونی جیهانی سەرمایەدارییە. ئەو پەروەردە دەروونییە، ڕاستتر بەتەنگەوەنەهاتنی ژیانی خەڵكییە بە لاوانیشەوە، لە باشترین حاڵەتدا، لە كۆمەڵگە هەرە مەدەنییەكاندا دیاردەی خۆكوشتنی بەدوای خۆیدا بەكێش كردووە، ئەمە جگە لە پەنابردن بۆ ئەلكهول و مەوادە بەنگكێشەكان.
هاوڵاتی: ھەندێك لە ئابووری ناسان لایان وایە سیستەمی ئابووری كوردستان تێكەڵەیەكە لە سەرمایەداری دەوڵەتی و بازاری ئازاد، بەڵام لە راگەیاندنی پارتە دەسەڵاتدارەكاندا جەخت لەسەر بازاری ئازاد دەكرێتەوە، ئێوە، چۆن ئەوە دەبیننەوە؟
زاهیر باهیر: لە ڕاستیدا ئابووری كوردستان بناغەیەكی پتەوی نییە، تاكو بتوانێت لە بەرامبەر كۆمپانیا گەورە بییانییەكاندا خۆی ڕاگرێت. وەكو پێشتریش باسم كرد ئەوەی كە لە كوردستاندا هەیە، چەند كارگە و كۆمپانیایەكە كە لە پەنجەكانی دەست تێپەڕ ناكەن. هەندێك لەم كارگە بچووكانەش لەبەردەم کێبرکێی كۆمپانیا گەورەكانی بییانیدا بۆ ماوەیەكی كەمیش خۆیان ڕاناگرن. كەرتی ئابووری دەوڵەتیش ، ئەوەشی كە هەبووبێت ئێستا لە بچوكبوونەوە و لەناوچووندایە. ئەوەتا چەندەها نموونەی وەكو قوتابخانەی نموونەیی و ئەهلی و زانكۆی ئەهلی و خەستەخانە و كلینیكی ئەهلی لە زۆر بووندان و سیاسەتی فەرمی حکومەت و پارتەكانیشی بە ئاشكرا لە پشتی ئەو كارە ناهەموارانەوەن، كە ئەمەش دەستبەردانە لە هەموو قوتابخانە و زانكۆ و خەستەخانە دەوڵەتییەكان، سەرئەنجامیش بیانووی گەورە دەدرێتە دەست بۆ داخستنیان یا بەلایەنی كەمەوە بۆ بەتەواوی پەراوێزخستنیان، ئەمەش تەنیا لە بەرژەوەندی بەرپرسیاران و دۆستان و كەسە دەوڵەمەندە نزیكەكانیانە. من دڵنیام لە ئایندەیەكی نزیكدا ئەم سیاسەتە شوومەی حکومەت بە هاوكاری و هاندانی ئەمەریكا و وڵاتانی خۆراوا، هەرچیش تا ئێستا لە كەرتە دەوڵەتییەكان مابێت، دەگرێتەوە، مەگەر هێز و فشاری بزووتنەوەی خەڵكی بەری پێ بگرێت.
ئەمەی كە لە كوردستاندا هەیە، شتێكی شاز نییە، سیستەمی ئابووریی زۆربەی وڵاتان تێكەڵەیەكی لە بازاڕی ئازاد و لە مۆنۆپۆلكردنی بازاڕی تێدایە. گەرچی وەكو لە سەرەوە ئاماژەم پێكرد، ئەوەشی كە كەرتی دەوڵەتییە نمونەیەك نییە لە سیستەمی سەرمایەداری دەوڵەتی، كە لە ڕابوردوودا لە شورەوی كۆندا سەروەر بوو. سەرمایەی وەگەڕخراویش لە كوردستاندا بەشێكی گەورەی سەرمایەداری دەسەڵاتداران پێكدێنێت، بەڵام ئەمە ئابووری كوردستان ناگۆڕێت بە ئابووری مۆنۆپۆلی، بە سەرمایەداری دەوڵەتی، كە مەبەست لە خاوەندارێتی دەوڵەتییە ، کە زۆر جار بە كەرتی گشتی ناویش دەبرێت.
ئەوەی كە لە كوردستاندا بە بازاڕی ئازاد ناوی دەبەن، قسە هەڵناگرێت، بەڵام سەرمایەداری دەوڵەتی، بەواتای ئەو ڕۆڵ و نەخشەیەی كە دەوڵەتە سوشیالیستەكانی ڕوسیا و چین و كوبا و ئەوروپای خۆرهەڵاتی جاران ، لە پلان و ڕێكخستنی ئابووریدا دەیانبینی، یا ئەوەی بە جۆرێك لە وڵاتانی ئەسكەندنافی لە تێكەڵەی ئابووری دەوڵەتی و ئازددا دەوڵەتە ناسراوەكان بە خۆشگوزەران دەیانبینی، وانییە. ئەوەی لە كوردستان هەیە بەشێكە لە نەخشەی ملیۆنێرەكانی بازاڕی ئازاد و لەشكر و ناوەندەكانی ئەوان بۆ ئەوەی بەر بە هەر ئاڵوگۆڕێك بگرن، ئەوان نەخشەڕێژێییان بۆ پارتە فەرمانڕەواكان كردووە، كە كەرتی دەوڵەتی لە ڕێی فێڵی یاسایییەوە لە مەزاتخانەی بازاڕی ئازاددا بكەنە كەرتی تایبەتی پارتیی، واتە پێگەیاندنی ملیاردەرانی یەك شەووڕۆژی بۆ مسۆگەرکردنی پایەكانی بازاڕی ئازاد. ئەمە هەم جۆرێكە لە ڕوتانەوەی ئابووری دەوڵەت و هەم جۆرێك لە مسۆگەریی دەسەڵاتی سیاسی بە پاڵپشتی پیاوانی دەسەڵات و پارتەكان.
هاوڵاتی: لاتان وایە ئیستا ھەریمی كوردستان لە قەیرانیكی سیاسی و ئابووریدا دەژی، ئەگەر لاتان وایە لەقەیراندا دەژین بەرای ئێوە چیبكرێت بۆ قوتار بوون لەو قەیرانانە؟
زاهیر باهیر: ئەوە نكۆڵی لێ ناكرێت كە هەرێمی كوردستان نەك هەر لە قەیرانێكی ئابووری گەورەدا دەژی، بەڵكو لە قەیرانێكی گەورەی سیاسی و كۆمەڵایەتیشدا دەژێت. دەشتوانین بڵیین قەیرانێكە کە هەموو جیهانی بە كوردستانیشەوە گرتۆتەوە. تارمایی ئەم قەیرانەش كە باڵی ڕەشی لە ٢٠٠٨ وە بەسەر جیهاندا كیشاوە، لەوە ناكات ئابووری جیهانی وا بەئاسانی لە دەستی قورتار بێت. ئەمڕۆ بریتانیا و ئەمەریكای زۆر بەخەستی گرتۆتەوە، بەشێكی تری ئەوروپا، ئیرلەندە و یۆنان و پورتگالیشی گرتۆتەوە بەرەو ئیتالیا و ئیسپانیاش هەنگاوی گەورەی ناوە. تەنانەت هەرەسهێنانی دراوی یۆرۆ بە پێی لێكدانەوەی هەندێك لە ئابووریناسەكانی جیهان زۆر نزیكە. خۆ بەخۆ تێشكانی دراوی یۆرۆ تێشكانێكی گەورەی ئابووری بەسەر جیهاندا دەهێنێت چونكە ئابووری جیهانی تێهەڵكێشەیەكی ئاڵۆز و گەورەی ئابووری كەڵە وڵاتەكانە، كە تائێستاش دراوەكانیان وەكو پاوەندی ستێرلینی و دۆلاری ئەمەریكی و دراوی چین و یابان، لە پاڵ یۆرۆدا لە بازاڕ و بۆرسەكانی جیهاندا ئاڵووێریان پێدەكرێت، كە ئەمەش بەدەوری خۆی لە سەرانسەری جیهاندا كاریگەریەكی گەورە لە بەرزكردنەوی نرخی ئاڵتون دادەنێت.
ئەم بارودۆخە ئابوورییە نەك هەر پشێوی لە ناو خودی حكومەتەكاندا دادەنێت و بەرقەرارییان دەخاتە لەرزەوە، وەكو چۆن لە حاڵی حازردا بەو زەقیە لە ژاپۆندا دەیبینی كە لە ماوەی ٥ ساڵدا ٦ سەرەك شالیاران گۆڕاوە، بەڵكو ئەم حكومەتانە دەكەونە ژێر فشارێكی گەورەی بزووتنەوەی خەڵكەوە، كە هەر وەكو ئێستا لە سەرجەمی وڵاتانی ئەوروپی و ئیسرائیل و هیند و بەنگلادش و كۆریای باشووری و هەندێك لە وڵاتانی تر، هەن.
كوردستان وەكو ناوچەیەكی زۆر بچووكی ئەم جیهانە و هەروەها لە هەبوونی ئابوورییەكی ئاوا كە لەسەرەوە باسمان كرد لە پاڵ ڕژانی پارەیەكی بێشومار لەلایەن هەندێك لە خەڵكە دەوڵەمەند و دەسەڵاتدارانەوە كە نەك هەر ملیۆنەرانێكی زۆر زۆری دروست كردووە، بەڵكو ملیاردەرانێكی زۆریشی دروستكردووە، كە ئەم بارودۆخەش، كۆمەڵگەی كوردستانی كردووە بە كۆمەڵگەیەكی بەكارهێنەر لەوەی كە بیكاتە كۆمەڵگەیەكی بەرهەمهێنەر. ئەمەش مەترسی قەیرانە ئابووری و سیاسیەكە لەسەر زۆربەی زۆری خەڵكەی زیاتر دەكات.
بە كورتی ، ئەم هەرێمەش وەك هەموو وڵاتانی دونیا لە بارێكی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی ناهەمواردا دەژی، رەخنە لەمەش لە ڕەخنەی ڕۆشنبیرانی كوردەوە لە دەسەڵات، دەست پێناكات، كە گوایە لە كوردستاندا لە لایەن دەسەڵاتی سیاسییەوە لیبرالیزمی سیاسی برەوی پێنەدراوە، بۆیە گرفتی ئابووری و سیاسیان هەیە. خۆ ئەگەر لە رەخنەی لیبرالیزمەوە دەسست پێبكەین، ئەوا دەبێت لێیان بپرسین؛ ئەی بۆچی لیبرالیزمی ئەوروپی و ئەمەریكی ڕووبەڕووی بارێكی ئابووری و سیاسی ئێجگار ناهەموار بوونەتەوە؟ ڕەخنەی تری ڕۆشنبیری كورد لە كۆمەڵگەی كوردی پرسی مۆڕاڵ و عەقڵە خۆ گەر مۆڕاڵ بێت، ئەوە بەدڵنیاییەوە دەڵێم لەو كۆمەڵگە مەدەنییانەی كە ئەوان بانگەشەی بۆ دەكەن، تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیە لە پلەی بەرزی مۆڕاڵدان، هەروەها گەر كێشەكەش، كێشەی عەقڵ بێت، خۆ بە باوەڕی ئەوان ئەو كۆمەڵگە مەدەنییانە لەسەر شانی تاكە عەقڵدارەكانی دروست بوون، ئەمە بێجگە لەوەی كە پڕن لە ئابووریناسی شارەزا و پسپۆڕ، كەچی قەیرانەكەش زۆر بەخەستی گرتونییەتەوە.
هەرچیش سەبارەت بە وەڵامی بڕگەی كۆتایی پرسیارەكەتانە، دەربارەی ئەوەی چی بۆ قورتاربوون لەو قەیرانە بكرێت؟ من دەڵێم سیستەمی سەردەم، سیستەمی سەرمایەداری، سیستەمی فەوزایە، سیستەمێكە كە كار لەسەر كەڵەكەكردنی زیاتری سوود و سەرمایە دەكات ، نەك هەر سیستەمی جیاوازی چینایەتییە ، بەڵكو بە بەردەوامی كاریش لەسەر گەورەكردن و زیادكردنی ئەو جیاوازییە دەكات، سیستەمێكە كە بێبەرنامە و بێپلان و دژوارە و بۆیە دژ بە مانەوەی خۆی كار لەسەر مەحفكردنەوەی خۆی دەكات.
باسكردنی زیاتر لەسەر ئەوە، بواری ئەم دیدارە ڕێگەی پێنادات، بەڵام ئەوەندە دەڵێم كە كوردستان و كۆمەڵگەكەشی بەشێكن لەم سیستەمە. بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ئیدی ئێمە لە ئێستادا دەبێت بە دروستكردنی پارت و ڕێكخراوی سیاسی، كار لەسەر داڕمانی جیهانیانەی ئەم سیستەمە بكەین، بەڵكو دروشمی من ئەمەیە: Think Globally Act Locally ، واتە جیهانی بیر بكەرەوە و لۆكەڵیانە چالاكی بكە. من لە زۆربەی نوسینەكانمدا بە دوورودرێژی لەسەر ئەو چالاكییانە نوسیومە و تەئكیدم لەسەر ئەوە كردۆتەوە، كە یەكەم: دەبێت گۆڕانكارییەكان لە بنەوە دەست پێ بكەن، نەك لە سەرەوە، دووهەم : گۆڕانكارییە بنەڕەتییەكان لە ڕێگەی پارت و ڕێكخراوە سیساسییەكانەوە ناكرێن، بەڵكو لە ڕێگەی بزووتنەوەی جەماوەرییەوە، دەكرێن و لە هەر شوێنێكدا بزووتنەوەی پارت و ڕێكخراوە سیاسییەكان بەهێزبێت، بزووتنەوەی جەماوەری لاوازە و پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.
هاوڵاتی: ھەندێك لایان وایە دیاردەی گەندەڵی و پاوانخوازی دەسەڵات لەھەرێمی كوردستان لەمەترسیەكانی دەرەكی زیاتر ھەرەشەن، بەرای ئێوە مەترسیترین ھەرەشە لە سەر ھەرێمی كوردستان چییە؟
زاهیر باهیر: بەڕای من مەترسییەكی وا لە سەر هەرێمی كوردستان نییە، چونكە ئەمان (دەسەڵاتداران) پەیوەندییەكی باشیان لەگەڵ وڵاتانی دەر و دراوسێ و جیهانیشدا هەیە و هیچ جۆرە گیروگرفتێكیان نییە. هاوبەرژەوەندێتی دەسەڵاتدارانی هەرێم و ناوچەكە زۆر بەزەقی دەبینرێت، وەكو نەبوونی هەڵوێستێكی بەردەوامی كاریگەر لە بەرامبەر بۆردومانكردن و كوشتنی نیشتەجێیانی سەر سنوورەكان، دەستتێوەردانی دەوڵەتانی ناوچەكە لە ژیانی خەڵكیدا و تەراتێنی ئابووری و سیاسی و تەنانەت دەستتێوەردانیان لە بواری خوێندن و پەروەردەدا وەك كردنەوەی زانكۆو پەیمانگەی سەر بەدراوسێكان و مافی دانانی مەرج بەسەر خودی هەرێم خۆیدا و بەسەر خەڵكی كوردستانیشدا.
دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان زیاتر پارێزگاری لە خەڵكانی بەرپرسیار و هاوەڵ و دۆستە نزیكە دەوڵەمەندەكانیان دەکات، كە بەدەیان سەرەداوی بەرژەوەندی ناوكۆیی بەیەكەوەی گرێداون. دەسەڵات كەمتر بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەی كوردی بە خاك و كولتوور و هەتا زمانیشەوە دەپارێزێت. ئەمان بەرژەوەندی ناوكۆیی تایبەتی خۆیانیان چ لەگەڵ دەسەڵاتە بییانەكان و چ لەگەڵ كۆمپانییەكانیاندا هەیە. نمونەش لەم بوارەدا بیرە نەوتییەكان و هەڵكەندنی بیری تازەیە، یان دروستكردنی چەندەها بەنداوی ناپێویست، كە هەموو ئەمانە لەبەر خاتری سوود و بەرژەوەندی خۆیان و كۆمپانییە گەورە بیانییەکانە. نموونەی تر دروستكردنی جادەیەكی زۆرو سیاسەتی بە ئەنقەست فەرامۆشكردنی هۆیەكانی گشتی هاتووچۆ و یا كارنەكردن بۆ بیناكردنی. بە گرتنەبەری ئەم سیاسەتەش، كوردستان بووەتە بازاڕی ساغكردنەوەی سەیاراتی وڵاتانی بیانی، دروستكردنی زیاتری بەنزینخانەی ئەهلی و ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكی گەورە لەسەر ژیانی تاكەكانی ناو كۆمەڵگە، كە سەیارەیەكی بێئەژمار كەوتۆتە سەر شەقامەكان، كارێكی ئاوای كردووە، كە لێخوڕینی سەیارە واتە چوونە جەبهەی شەڕەوە. ئەمە جگە لە پیسكردنی ژینگە.
بەڕای من هەڕەشەیەكی گەورە لە سەر خەڵكی هەیە، نەك هەرێم، كە ڕۆژانە خەڵكی كوردستان ڕووبەڕووی دەبنەوە، لەوانە: بەرزبوونەوەی نرخی هەموو پێداویستییەكانی ژیان بە هاتوچۆشەوە، مەترسی هەڵگیرسانی شەڕی ئەهلی لە نێوان پارتی و یەكێتی یا بە هەردوكیان لەگەڵ پەكەكە و ئیسلامییەكاندا، كە لە هەموو ڕووەكانییەوە خەڵكی باجەكەی دەدا، نەك دەسەڵاتداران و دەوڵەمەندەكان، مەترسی بێكاری، مەترسی پیسكردنی ژینگە و فەرامۆشكردنی، مەترسی پەردەوازەیی و نامۆییبوون ، مەترسی نەبوونی موستەقبەل بۆ گەنجانی دەرچووی زانكۆكان و پەیمانگە و هاوچەشنەكانیان، مەترسی قەدەغەكردنی ئازادی و سەربەستیەكان، لە شانی ئەمانەشەوە، مەترسی زیاتر ئەوەیە كە بە دەسەڵات و ئۆپۆزیسۆن و ڕۆشنبیرەكانەوە و میدیای ئەهلیش لەگەڵیاندا بەردەوام پڕ بەدەم بانگی یەكێتی نەتەوەیی و دەسەڵاتی هەرێم، بە گوێی خەڵكدا دەدەن، بەوجۆرە بزووتنەوەی جەماوەری دەخەنەوە پاڵ دەسەڵات و بە ناوی پیرۆزی نیشتمان و نەتەوەوە، ئەو خواستانەی داخوازی مێژویی گەورەتریان لە پشتەوەیە، كە هەنگاونانە بەرەو پرۆسەی شۆڕش، لەبار دەبەن.
هەموو ئەمانەش ، واتە ئەم مەترسییە سامناكانە لەلایەن دەسەڵات و پارتە ئۆپۆسوێنەكانەوە لە سەر خەڵكی و بزووتنەوەكەیان، ئەنجام دەدرێن ، بە كۆنترۆلكردنیان و بە چەواشەكردنیان، لە بەكێشەكردنی كێشە كۆمەڵایەتییەكان كە ڕۆژانە دەستەویەخەی دەبنەوە، بۆ كێشەیەكی سیاسی ، ئیدی لەمەشدا جەوهەر و كرۆكی بزووتنەوەی جەماوەری و داخوازییەكانیان ون دەبێت و هەڵپە و حەماسی ناڕەزایان و خەڵكانی ڕاپەڕیو خامۆش دەكەن.