پەتای کۆرۆنا و سیاسییەکانی بریتانیا
21/11/2023
بە هۆی مردنی زۆرێك لە بریتانیا کە لە ڕاستیدا دەکرا نەمرن هەروەها سەرفکردنی پارەیەکی خەیاڵی بۆ ئەو مەبەستە هەر دەکرا بە نیوەی ئەو پارە ئەنجامێکی باشتری بدایەتە دەست. هەر لە سەرەتاوە زۆرێك لە بریتانیا هەستیان بەوە کردبوو بۆیە هەر دوای ڕەوینەوەی مەترسی تەواوی پەتای کۆرۆنا خەڵکی داوای ئەوەیان کرد کە ڕوونکردنەوە و لێپرسنەوەیەکی تایبەتی لە هەموو لایەنەکانی کۆرۆنا و هاتنی و ئامۆژگاری و ڕینماییەکانی دەسەڵارداران و پۆلی زانستان و پسپۆڕانی تەندروستی و پرسی لۆکداون و سەرفکردنی پارە و …تد بگیرێت .
ئەو کاتە هێشتا بۆریس جۆنسۆن سەرەكوەزیران و سەرەکوەزیرانی ئیستاش ” ڕیشی سوناك” وەزیری دارایی بوون زۆر دڵخۆش نەبوون بە گیرانی لیژنەیەکی ئاوا .
ئێستا ئەو لیژنەیە دەستبەکارە و بە بەردەوامی خەڵکان و بەرپرسان و پسپۆڕانی تەندروستی کە لەو بوارەدا کاریان دەکرد یەك بە دوای یەکدا پرسیاری هەمە جۆرەیان لێدەکرێت و وەڵامەکانیان ڕیکۆرد دەکرێت . ئەم لیژەنە و لێکۆڵینەوەش تا ساڵی 2026 دەوام دەکات تاکو ئەنجامگیریی خۆی دەکات .
دوێنێ، دووشەمە ، 20ی مانگ، لیژنەکە پاتریك ڤالەنس-یان ( Patrick Vallance ) سەرۆکی پێشوی ڕاوێژکاری زانستی تەندروستی، بانگ کرد و لێکۆڵینەوەیان لەتەكدا کرد کە زۆرێك لە قسەکانی بەرکەوتنی لەگەڵ قسەکانی ڕیشی سوناکدا هەبوو.
ئەو پێچەوانەی ڕیشی سوناك قسەی کردو وتی ” بە دڵنیاییەوە سەرەكوەزیران نیگەرانییەکانی لەبارەی پلانی ‘خواردن لە دەرەوە بۆ یارمەتیدان’ دەزانی “* درێژەی بە قسەکانی داو وتی ” زۆر جێگای سەرسام بوونە” ئەگەر سوناک کە ئەوکات وەزیری دارایی بوو، لەبارەی ناڕەزایەتییەکانی بەرامبەر بە پلانەکەی بۆ یارمەتیدانی گەشەی ئابووری نەزانیبا.”
لە نێو قسەکاندا پرسیار و وەڵامی دیکەش هاتە پێشەوە کە بە پێی ڕاپۆرتەکە کە ئەمڕۆ ئەم بەشەی بڵاوبووەوە: لە بەشێک لە یاداشتنامەی ئەو سەردەمەی ڤالەنسدا، ڕیکۆردکردنی لای لیژنەی لێکۆڵینەوەکە وتی ڕۆژێك ڕۆژێکی ” فەوزا بوو” بوو لە 25ی تشرینی یەکەمی 2020٠، کاتێک وڵاتەکە بەرەو دووەم داخستنی نیشتمانی ( لۆکداون) دەڕۆیشت
بیرەوەرییەکانی تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە چۆن بۆریس جۆنسۆن ویستویەتی ڕێگە بە ڤایرۆسەکە بدات بڵاوبێتەوە، لەکاتێکدا باڵاترین ڕاوێژکاری سیاسی ئەو، دۆمینییکا کەمینگس ، پێشنیاری کردووە سوناک کە وەزیری دارایی بوو، پێی وابوو ” ئاساییە / ئۆکەیە” کە واز لە خەڵک بێنن بمرن. لە بەشێکی دیکەدا هاتووە: “کۆبوونەوەی سەرەكوەزیران – دەست دەکات بە موناقەشەکردن و دەلێت زۆر کەس گیرۆدە دەبێت و دەمرێت ، دی با ببێت . دۆمەنیك بەردەوام بوو لە قسەکانی وتی ڕیشی سوناک باوەڕی وابوو واز بهێنن با خەڵکی بمرێت ئەوە ئۆکەیە . ئەمانە نوقسانی سەرکردایەتی تەواون.” هەروەها ئەو هەمان نووسینی لە زاری بۆریس جۆنسۆنەوە هێناوەتەوە کە دەڵێت: “زۆربەی ئەو کەسانەی دەمرن بە هەر شێوەیەک بێت، گەیشتوونەتە کاتی مردنی خۆیان.”
لە وەڵامی پرسیارێکدا سەبارەت بە نووسراوەکانی یاداشتنامەکان، داونینگ ستریت** ڕەتیکردەوە بڵێت ئایا سوناک پێی وابووە کە باشە ” تەنها ڕێگە بە خەڵک بدەن با بمرن” لە کاتی پەتاکەدا، وتی ئەوە بۆ سەرۆکوەزیران دەبێت هەڵوێستی خۆی لە کاتی بەڵگەکاندا بخاتەڕوو لە پێش لیژنەی لێکۆڵینەوەی کۆڤید.
لە ئاشکراکردنی زیاتری تێبینییەکانی ڕۆژانی سەردەمی پەتاکەدا، نووسینێک لە مانگی تەمموزی 2020، بەڵگەی ئەوەی خستەڕوو کە سوناک هەوڵیداوە ئامۆژگارییەکانی زاناکان فەرامۆش بکات. لە یەکێک لە کۆبوونەوەکاندا کە لەسەر بنەمای ئابووری بوو، سوناک وتی “هەموو شتێک لەسەر مامەڵەکردنە لەگەڵ زاناکان، نەک مامەڵەکردن لەگەڵ ڤایرۆسەکەدا”، لە دانیشتنەکەی نێوانیاندا هاتووە.[ مەبەستی سوناك ئەوە بووە کە با قسە لەسەر چونێتی سەربڕینی زانیارییەکان بکەین نەك مامەڵەی ڤایرۆسەکان]
ڤالەنس وتی: بە دڵنیاییەوە قۆناغی جیاواز هەروەها جیاواز لە دانی ئامۆژگارییەکاندا هەبوون کە ڕوون بوو کە ئەو ئامۆژگارییە نەخوازراوانەی کە دەماندرایە، وەک چاوەڕوان دەکرا، خۆش نەبوون و ئەوەش بەو مانایە بوو کە دەبوو دوو هێندە کار بکەین بۆ ئەوەی دڵنیا بین لەوەی کە بەڵگە و ئامۆژگارییە زانستییەکان بە شێوەیەکی دروست لە لایەن ئەوانەوە ببیسترێن. ” لە بەڵگەکانی تردا، ڤالەنس وتی بۆریس جۆنسۆن لە هەندێک کاتدا کێشەی هەبووە بۆ پەیڕەوکردنی چەمکە زانستییە سەرەتاییەکان کە گرنگ بوون بۆ کۆڤید، وەک کاریگەرییەکانی لۆکداون لەسەر شەپۆلەکانی تووشبوون، و ئەم ناچار بووە چەندین جار ڕوونیان بکاتەوە.
لە وەڵامی پرسیارێکدا سەبارەت بە پلانی خواردن لە دەرەوە لەلایەن ڕیشی سوناکەوە کە لە هاوینی 2020دا داشکاندنی بۆ ملیۆنان کەس کردووە گەر تا 10 پاوەند لە چێشتخانە و کافێکان سەرف بکەن، ڤالەنس وتی پێش ئەوەی لەلایەن گەنجینەی حکومەتەوە بڕیارەکە بدرێت و بخرێتە کار، داوای بۆچوونەکانیان لە خۆی و ڕاوێژکارە زانستییەکانی دیکە نەکراوە. “تا ئەو کاتە، پەیامەکە زۆر ڕوون بوو، کە کارلێککردنە لە نێوان ماڵە جیاوازەکان و کەسانێک کە لەگەڵیاندا نەدەژیایت لە ژینگەیەکی داخراودا جیاواز بوو تاکو ژیان لەگەڵ زۆر کەسی تردا کە مەترسیدار بوو. ئەم بڕیارەی ڕیشی سوناك بە هاندانی خەڵکی کە بچنە دەرەوە و خواردن لە دەرەوە بخۆن، ئەو سیاسەتەی بە تەواوی پێچەوانە کردەوە” . ئاماژەی بەوەشکردووە، “زۆر قورس بوو کە بزانین چۆن پەتاکە لە کاتی تێکەڵاوبوونی خەڵکیدا کاریگەری لەسەر گواستنەوە نەدەبوو و ئەوەش ئەو ئامۆژگارییە بوو کە دەدرا”.
لە وەڵامی هەمان پرسیاردا کە ئەمە ڕاستە، ڤاڵەنس وتی “زۆر ڕوون بوو بۆ هەر کەسێک کە ئەمە بە ناچاری دەبێتە هۆی زیادبوونی مەترسی گواستنەوە، و پێموایە ئەوە لەلایەن وەزیرەکانەوە دەزانرا”. ئەو بەردەوام دەبێت و لە وەڵامی پرسیارێکی دیکەدا دەڵێت : “ناتوانم بیرم بێتەوە کە لە کام کۆبوونەوەدا بووە، بەڵام زۆر سەرم سوڕدەمێنێت ئەگەر هەر وەزیرێک تێنەگات کە ئەم کردنەوەیانە، کردنەوەی لۆکداون مەترسییان لەسەرە.”
پێشتر لە ئیفادەکەیدا، ڤالەنس ڕایگەیاندبوو کە تا ناوەڕاستی مانگی ئازاری 2020، کەمێک زیاتر لە هەفتەیەک پێش ئەوەی جۆنسۆن یەکەم لۆکداون بسەپێنێت، داتاکان دەریانخستووە کە کۆڤید “زۆر بەربڵاوتر بووە و خێراتر لەوەی کە کەس چاوەڕێی دەکرد خێراتر بووە”. ئاماژەی بەوەشکردووە، “ئەمە بۆنەیەک بوو کە پێموایە ڕوونە کە دەبوو زووتر لۆکداون بکرێت.”
………………………….
*لەو سەردەمەدا ڕیشی سوناك پلانێکی دانا کە داشکاندنی زۆر بکات لە خواردنی چێشتخانەکان و کافەریاکاندا بۆ بوژاندەنەوەی ئابووریی ، خەزێنەی دەوڵەت ئەو جیاوازییە پڕدەکردەوە.
**داونین ستریت ئەو شوێنەیە کە سەرەكوەزیرانی تێدا دەژی و کۆبوونەوەکانیئ لەگەڵ وەزیرەکانی ڕاوێژکارەکانی دەکات.